Strona: Nauka

Nauka

Trudności w definiowaniu nauki (w ogóle) sprawiają, że lepiej mówić o tym, czym jest (lub jaka jest) nauka współczesna. Uczeni oraz filozofowie lubią wiedzieć czym się zajmują oraz o czym mówią, a to oznacza, że lubią definiować.

Ogólnie o nauce

Niestety, wbrew pozorom, nie wiadomo czym jest nauka, nauka jako taka, nauka w ogóle. I to nie wiadomo z kilku powodów.

  • Twórca fenomenologii Edmund Husserl rozmyślał nad nauką chyba więcej niż nad czymkolwiek innym.  Doszedł do wniosku, że fenomenu nauki nie zgłębimy prawdopodobnie nigdy, a to z tego względu, że korzenie nauki są głęboko skryte w mroku dziejów. Bez ich wydobycia nauka pozostanie dla nas na zawsze czymś tajemniczym.
  • Drugim powodem jest rozległość wiedzy naukowej i związana z tym specjalizacja. Według UNESCO został przekroczony stan, w którym nauka obejmowała 10 tysięcy dyscyplin naukowych. To czyni naukę czymś nie do ogarnięcia przez jednego człowieka, a nawet przez duży zespół ludzi.
  • Trzecim powodem jest okoliczność, że nauka jest układem dynamicznym. Układem, który współcześnie, tzn. od początku XX wieku rozwija się w tempie wykładniczym czyli eksponencjalnym. W praktyce znaczy to, że rozwija się bardzo szybko, podwajając swe główne parametry w stałym okresie czasu. Przy czym okres podwojenia dla nauki wynosi obecnie tylko 15 lat. Oznacza to, że od roku 2000 do 2015 zasób wiedzy naukowej się podwoił. Za kolejnych 15 lat, do 2030 roku, znów się podwoi, a to znaczy, że w ciągu 30 lat wzrośnie czterokrotnie. Szaleństwo tego tempa polega na tym, że w każdych kolejnych 15 latach nauka zdobywa tyle wiedzy, ile osiągnęła w całych wcześniejszych swych dziejach[patrz: uwaga].

Wzrost liczby uczonych

Wraz z wiedzą naukową wzrasta w tym samym tempie liczba uczonych, liczba instytucji badawczych, publikacji naukowych, posiedzeń itd. W konsekwencji okazuje się, że z sześciu uczonych, którzy żyli kiedykolwiek, pięciu żyje obecnie, a to jest około 85%! (Niektórzy autorzy podają, że z ośmiu uczonych, jacy żyli kiedykolwiek, obecnie żyje siedmiu, tzn. 87,5%).

Łatwo obliczyć, w którym roku – przy założeniu, że utrzyma się obecne tempo wzrostu liczby uczonych i przyrostu ludności – wszyscy ludzie żyjący na świecie powinni zostać naukowcami! Ale specjaliści od sztucznej inteligencji zapewniają, że do tego nie dojdzie, ponieważ do robienia odkryć naukowych – zwłaszcza w matematyce i logice – już teraz wykorzystywane są maszyny.

Zakładając dalszy wielowiekowy rozwój ludzkości, a wraz z nim nauki, można powiedzieć, że obecne czasy to sam początek dziejów nauki. Wobec tego, usiłowania zrozumienia czym jest nauka (w ogóle) – to właściwie dziecinne igraszki. Dlatego lepiej mówić o tym, czym jest nauka współcześnie, tzn. w okresie kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, opartego na wiedzy naukowej, niż o nauce w ogóle. Niekiedy uczeni mówiąc o nauce, stosują cezurę nakładaną na 17 wiek, zwany stuleciem rewolucji naukowej. Wtedy to Newton, opierając się na osiągnięciach swoich poprzedników, takich jak Kopernik, Galileusz czy Kepler, zbudował wielki gmach fizyki klasycznej.

Edukacja


Wykładnicze tempo rozwoju nauki zapewnia społeczeństwu, wstępującemu na drogę wiodącą od społeczeństwa industrialnego do społeczeństwa informacyjnego opartego na wiedzy naukowej, wystarczający jej zasób. W tej sytuacji, głównym wyzwaniem staje się nie tyle gromadzenie wiedzy, a upowszechnianie wiedzy naukowej w szerokich rzeszach społeczeństwa. Jest to zatem cel edukacyjny. Na przykładzie takich krajów jak Korea Południowa, Tajwan, Singapur czy Finlandia widać, że edukacja jest najpewniejszą oraz najszybszą drogą do osiągania postępu społecznego we wszystkich dziedzinach.

Postęp naukowo-techniczny

Tym niemniej, dalszy postęp naukowo-techniczny jest konieczny w takich krajach jak np. Polska, które muszą likwidować opóźnienia w tym zakresie. Z kolei prężny rozwój naukowo-techniczny państw i bloków walczących o dominację światową jest wymuszany przez okoliczność, że potęga militarna opiera się – jak nigdy dotąd – na potędze gospodarczej oraz potencjale technicznym. Rozwój techniki natomiast – zarówno pokojowej jak też wojskowej – jest wyznaczony przez rozwój nauki. Współzawodnictwo potęg światowych o dominację jest zatem dostatecznym warunkiem szybkiego rozwoju nauki we współczesnym świecie. W zaostrzającej się sytuacji strategicznej w świecie, państwa (w tym Polska), które nie posiadają zbyt wielkiego potencjału naukowo-technicznego, nawiązują ścisłą współpracę z USA. To kraj, który jest w stanie dostarczyć środków obrony mających właśnie strategiczne znaczenie.

System binarny

Szczególna pozycja Stanów Zjednoczonych w świecie wynika zarówno z tego, że wytwarzają największy produkt narodowy brutto, zbliżający się do 20 bilionów (czyli 20 tysięcy miliardów) dolarów oraz z tego, że przodują w wielu najważniejszych dziedzinach nauki i techniki. Wydatki w USA na naukę – zarówno prywatne jak i publiczne – są największe na świecie. Także w wydatkach wojskowych Ameryka przoduje i to w sposób zdecydowany. Na cele obronne wydaje tyle, ile wydają łącznie 4 (lub 5) kolejne pod względem wydatków wojskowych kraje świata.

Technika informatyczna

Szybki wykładniczy rozwój nauki współczesnej przekłada się na to, że coraz więcej dziedzin życia społecznego także rozwija się w sposób wykładniczy. Wykładniczo rozwija się w szczególności technika, a dokładniej wiele ważnych gałęzi techniki. Najszybszy rozwój wykazuje – jak przystało na społeczeństwo informacyjne – technika informatyczna. Jeśli mierzyć jej tempo ilością operacji na sekundę wykonywanych przez najszybsze komputery na świecie, to technika informatyczna rozwija się w tempie wykładniczym o półtorarocznym okresie podwojenia, czyli rozwija się 10 razy szybciej niż nauka. A więc co 18 miesięcy (czasem podaje się, co 19 miesięcy) najszybsze komputery podwajają swoje tempo, zgodnie z regułą zwaną prawem Moore’a.

Wielkie komputery należą do najbardziej skomplikowanych urządzeń elektronicznych. Wiele lat trwała i nadal trwa rywalizacja w tej dziedzinie między USA i Japonią. Do konkurencji w ostatnich latach włączyły się również Chiny. Co pół roku ogłaszany jest ranking 500 najszybszych komputerów świata. Według ostatniego rankingu z listopada 2014 roku najszybszy komputer zbudowano ostatnio w Chinach (Tianhe–2, czyli Droga Mleczna 2, tj. Milky Way 2).

Badania podstawowe i badania wdrożeniowe

Dron

Ostatnio obserwuje się pewne interesujące zjawisko dotyczące zmiany wielkości wydatków na badania podstawowe oraz badania wdrożeniowe. Otóż do niedawna znakomitą większość wydatków na badania podstawowe ponosiły rozwinięte kraje zachodnie z USA na czele. Natomiast szybko rozwijające się kraje wschodnie takie jak Japonia, Chiny, Indie finansowały na ogół badania wdrożeniowe.

W ostatnich latach obserwuje się tendencję do rezygnacji z niektórych badań podstawowych w krajach zachodnich. Najbardziej rzucający się przykład dotyczy budowy największego akceleratora cząstek. W latach dziewięćdziesiątych w USA zrezygnowano z ukończenia budowy takiego akceleratora. Jego wstępną wartość oceniono na 12 miliardów dolarów, mimo że na rozpoczęcie budowy wydatkowano już 2 miliardy USD. Pałeczkę przejęła Europa i zbudowany został Wielki Zderzacz Hadronów pod Genewą. Obecnie wiadomo już, że kolejny projekt budowy jeszcze większego akceleratora cząstek realizowany jest w Chinach. Ma on kosztować co najmniej 20 miliardów dolarów a jego główny tunel będzie miał długość około 100 km. Czyli będzie prawie dwa razy dłuższy od tunelu genewskiego. Przyglądając się wielkim planom Chińczyków można przypuszczać, że ich zamierzenia idą w kierunku zajęcia pierwszego miejsca w świecie. I to zarówno w badaniach podstawowych jak też stosowanych.

Problem prawdy w nauce

Myśliwiec F-22 Raptor

Wynika z tego, że zarówno w czasie pokoju jak i w czasie wojny nauka i technika stanowią czynnik decydujący o przebiegu zdarzeń w świecie i tym samym wyznaczają losy świata. Niezwykła efektywność działań ludzkich opartych na podstawach naukowych sprawiła, że wielowiekowy spór o prawdziwość wiedzy naukowej zszedł na drugi plan. Zdroworozsądkowe przekonanie, że skuteczność praktyczna wiedzy jest najlepszym dowodem przemawiającym za jej prawdziwością, nie jest powszechnie podzielane. Zarówno europejski postmodernizm jak też amerykański neopragmatyzm skłaniają się mniej lub bardziej do wniosku, że nauka nie zajmuje się opisem (prawdziwym lub nie) świata, lecz jedynie kwestią jak najlepszego radzenia sobie w świecie. Fakt, że obrazy świata kreowane na podstawie kolejnych etapów rozwoju nauki znacznie różnią się od siebie świadczy o tym, że problem prawdy w nauce nie jest zagadnieniem banalnym.

Uwaga

Trzeba dodać, że powyższe wyliczenia (i samo prawo wykładniczego wzrostu) powstały kilkadziesiąt lat temu, uwzględniając ówczesną teraźniejszość. Uczeni zakładają, że krzywa wykładnicza osiągnie kiedyś granicę, od której jej tempo zacznie słabnąć, zanim dojdzie do absurdu.

Literatura

  • Ajdukiewicz Kazimierz, Język i poznanie, t. II, PWN, Warszawa 1965.
  • Amsterdamski S., Tertium non datur? Szkice i polemiki, PWN, Warszawa 1994.
  • Butryn Stanisław, Albert Einstein o nauce, jej funkcjach i celach, s. 349-357, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 3 (189), 2011.
  • Krajewski Władysław i Strawiński W., O uniwersalności i jedności nauki, Centrum Uniwersalizmu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1993.
  • Lakatos Imre, Pisma z filozoficznych nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1995.
  • Motycka Alina, Główny problem epistemologiczny filozofii nauki, rozdz. Nauka a prawda, s. 12-22, Wyd. Zakład Ossolińskich, Wrocław 1990.
  • Popper Karl, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
  • Popper Karl, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 1992.
  • de Solla Price Derek, Mała nauka – wielka nauka, PWN, Warszawa 1967.
  • Such Jan, Multiformity of Science, Wyd. Rodopi, Amsterdam – New York, NY 2004.
  • Zielonacka-Lis Ewa, (red.nauk.), Nauki pogranicza, Wyd. Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1998.

Iva Kalina, 7.08.17 (24.07.16)
Myśliwiec F-22 Raptor – źródło: Wikimedia Commons
Zob. też: Determinanty rozwoju nauki oraz Historia nauki