Metodologia nauk. Naukoznawstwo. Metodologia ogólna

Obrazek: prof. Michał Heller, teolog, duchowny, filozof, fizyk i kosmolog po wykładzie
Metodologia nauk to nauka o strukturze logicznej wiedzy naukowej i metodach stosowanych w nauce. Inaczej mówiąc, jest to nauka o sposobach dochodzenia do twierdzeń oraz sposobach ich sprawdzania.

Metodologia nauk a naukoznawstwo

W metodologii od dawna występują obok siebie dwa nurty badań: jeden nawiązuje do filozofii, drugi do logiki. Tradycyjnie metodologia była zazwyczaj uważana za część składową filozofii. Na równi z takimi działami jak ontologia, teoria poznania (gnoseologia), filozofia człowieka czy filozofia wartości. Również dzisiaj traktuje się ją niekiedy jako naukę filozoficzną, czyli filozofię nauki. Często także ujmowano metodologię jako pewien dział logiki: logiki stosowanej, pragmatycznej, praktycznej (logika nauki).

Obecnie metodologię zalicza się coraz częściej do pewnej nowej, kształtującej się dyscypliny: naukoznawstwa.

Naukoznawstwo uważa się za naukę o nauce, to jest dyscyplinę, której przedmiotem jest sama nauka. Występuje ono jako wieloaspektowa analiza nauki (metanauka). Bada naukę wszechstronnie, a więc uwzględniając różne punkty widzenia, mianowicie:

(1) historyczny (historia nauki i techniki),
(2) socjologiczny (socjologia nauki),
(3) ekonomiczny (planowanie w nauce),
(4) psychologiczny (psychologia poznawcza),
(5) logiczny (struktura logiczna nauki),
(6) metodologiczny (logika naukowego odkrywania i uzasadniania czyli metodologia w węższym znaczeniu), wreszcie
(7) filozoficzny (filozofia nauki).

Metodologia, rozumiana w szerokim sensie, to filozofia nauki i zarazem logika nauki. Obejmuje ona logiczny, metodologiczny oraz filozoficzny wymiar nauki. Stanowi dyscyplinę traktującą o miejscu nauki w systemie wiedzy ludzkiej, o strukturze logicznej nauki i o metodach badania naukowego.

Metodologia w węższym znaczeniu, to wiedza o metodach stosowanych w nauce. Inaczej mówiąc, logika naukowego odkrywania oraz sprawdzania (ogranicza się do metodologicznego aspektu badań).

Metodologia w szerokim znaczeniu bada zarówno rezultaty naukowego poznania (strukturę wiedzy), jak i sam proces badawczy (metody zdobywania wiedzy).

Natomiast metodologia w węższym znaczeniu ogranicza się do analizy procesu badawczego (metod poznania naukowego).

Metodologia ogólna

Metodologia w obu wyróżnionych tu znaczeniach: szerszym i węższym – zasługuje na miano metodologii ogólnej. Nie stawia sobie ona za zadanie ani analizy konkretnych metod stosowanych w różnych dyscyplinach naukowych, ani analizy struktury logicznej poszczególnych dyscyplin i ich części składowych. Ogranicza się natomiast do badania pewnych ogólnych struktur występujących w nauce, np. bada strukturę logiczną głównych działów nauki. Formułuje też ogólne wskazówki badawcze, np. warunki jakie powinny spełniać wszystkie metody stosowane w nauce.

Obok metodologii ogólnej, istnieją metodologie szczegółowe, niekiedy utożsamiane z metanaukami lub z metodykami badań poszczególnych nauk. Poddają one analizie struktury logiczne poszczególnych dyscyplin naukowych. Badają też konkretne metody stosowane w tych dyscyplinach i formułują w tym względzie określone konkretne wskazówki badawcze. Każda dostatecznie rozwinięta dyscyplina naukowa zawiera obecnie jako swój składnik pewien taki dział metodologii szczegółowej. Należą do nich na przykład: metamatematyka, metalogika, metodyka badań fizycznych, chemicznych, biologicznych, biochemicznych, psychologicznych, ekonomicznych, socjologicznych, historycznych itp.

Szczególnie ważną rolę odgrywa metodologia w takich naukach jak mikrofizyka i kosmologia oraz nauki humanistyczne. W kosmologii jest to związane z faktem, że centralnym zagadnieniem kosmologii jest problem ekstrapolacji fizyki lokalnej na obszary wielkoskalowe. W związku z tym kosmologię określa się niekiedy jako „naukę nie tylko o wszechświecie w jego największej skali, lecz także o założeniach, jakie należy uczynić, by taka nauka stała się możliwa”¹.

Literatura

Ajdukiewicz K., Język i poznanie, t. I i II, Warszawa 1985.
Amsterdamski S., Między historią a metodą. Spory o racjonalność nauk, Warszawa 1983.
Beveridge W. J. B., Sztuka badań naukowych, Warszawa 1963.
Buksiński T., Metodologiczne problemy uzasadniania wiedzy historycznej, Warszawa – Poznań 1982.
Giedymin J., Problemy, założenia, rozstrzygnięcia, Poznań 1964.
Heller M., Nauka i wyobraźnia, Kraków 1995.
Hempel C. G., Podstawy nauk przyrodniczych, Warszawa 1968.
Kmita J., Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1973.
Kmita J., Szkice z teorii poznania naukowego, Warszawa 1976.
Kotarbiński T., Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1986.
Nagel E., Struktura nauki, Warszawa 1970.
Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.
Popper K. R., Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977.
Selye H., Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa 1967.
Such J., Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Poznań 1973.
Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, Warszawa 1975.
Topolski J., Metodologia historii, Warszawa 1984.
Wójcicki R., Metodologia formalna nauk empirycznych, Wrocław 1974.