Klasyfikacja nauk: kryteria przedmiotowe i metodologiczne

Klasyfikacja nauk polega na wyodrębnianiu – na podstawie określonych kryteriów – głównych działów nauki, a następnie na ich podziale na dyscypliny szczegółowe. Najczęściej stosowane są kryteria przedmiotowe (różnice w przedmiocie badania) oraz metodologiczne (różnice w metodach badawczych).

Kryteria klasyfikacji

Ważny jest również rodzaj stawianych problemów i formułowanych twierdzeń oraz sposób uzasadniania twierdzeń, także typ wyjaśniania, zadania i cele.

Klasyfikacja jest zawsze podporządkowana określonym celom, takim jak funkcje pełnione przez naukę w społeczeństwie, potrzeby dydaktyki, potrzeby bibliotekoznawstwa itd. Poszukuje się klasyfikacji naturalnych, to znaczy takich, które grupują nauki podobne pod wieloma względami, ważnymi z określonego punktu widzenia¹,²,³.

Ogólna klasyfikacja nauk [a].

Schemat ma charakter dychotomiczny (z wyjątkiem podziału nauk stosowanych). Na każdym poziomie podziału zastosowano kilka kryteriów.

Na przykład przy podziale nauk na matematyczne i empiryczne brano pod uwagę nie tylko przedmiot i metodę, lecz również rodzaj formułowanych twierdzeń i sposób ich uzasadniania.

1

Nauki teoretyczne prowadzą badania podstawowe, czysto poznawcze. Ich głównym celem jest cel teoretyczny. Nastawione są na poszukiwanie prawdy. Jednocześnie dostarczają naukom stosowanym (technicznym, rolniczym, ekonomicznym, medycznym, pedagogicznym, naukom o sporcie i rekreacji) wiedzy wdrażanej do praktyki przemysłowej, rolniczej, medycznej itp.
I Nauki matematyczne (formalne, dedukcyjne, aprioryczne) zajmują się ogólnymi strukturami, które umożliwiają ścisły ilościowy i jakościowy opis rzeczywistości. Należą do nich matematyka i logika z jej głównym działem – logiką matematyczną, teoria mnogości, algebra, geometria i inne.
Nauki empiryczne (indukcyjne, realne, aposterioryczne) odwołują się do doświadczenia, tzn. obserwacji, eksperymentu i pomiaru.
Nauki przyrodnicze – nauki o przyrodzie nieożywionej i ożywionej.
IV Nauki społeczno-humanistyczne, to nauki o człowieku jako istocie społecznej oraz o społeczeństwie ludzkim. Należą tu np.: psychologia, socjologia, historia, nauki o kulturze, nauki polityczne, nauki prawnicze (prawoznawstwo), językoznawstwo. Niekiedy ten rodzaj nauk nazywany jest zamiennie: „nauki społeczne” lub „nauki humanistyczne”. Zazwyczaj jednak dokonuje się rozróżnienia na „nauki humanistyczne”, czyli nauki o człowieku ustalające fakty oraz „nauki społeczne” odkrywające prawa w społeczności ludzkiej.
II Nauki fizyczne zajmują się materią nieożywioną. Należą do nich: fizyka eksperymentalna i teoretyczna (m.in. mechanika klasyczna i relatywistyczna, elektrodynamika klasyczna i kwantowa, fizyka atomowa i jądrowa, astronomia, kosmologia), chemia doświadczalna i teoretyczna (m.in. chemia ogólna, chemia organiczna, chemia nieorganiczna, chemia analityczna), geologia, mineralogia.
III Nauki biologiczne w szerokim sensie badają materię ożywioną. Są to: biologia doświadczalna i teoretyczna (np. botanika, zoologia, mikrobiologia, genetyka, ekologia), geografia, nauki o Ziemi.

2

Nauki I – IV, to klasyczne nauki teoretyczne (cztery wielkie działy nauk teoretycznych), a współcześnie należy wymienić jeszcze V nauki stykowe oraz VI nauki integracyjne (ponieważ nauki stykowe oraz kompleksowe powstają zazwyczaj na styku nauk teoretycznych, to także one same mają charakter raczej teoretyczny).

V Nauki stykowe, to nauki pograniczne, np: biofizyka, chemia fizyczna, biochemia, biogeochemia. Powstają one na pograniczu dwóch lub więcej nauk klasycznych, zazwyczaj pokrewnych i łączą w badaniach rozmaite aspekty z tych odrębnych dziedzin.
VI Nauki integracyjne (kompleksowe) można by również nazwać naukami stykowymi, ale w pewnym ogólniejszym znaczeniu. Należą do nich np.: cybernetyka, synergetyka, teoria chaosu, teoria informacji, teoria komunikacji, ogólna teoria układów. Nauki te łączą różne strony zjawisk badanych dotąd nawet przez bardzo odległe od siebie dyscypliny.

Cybernetyka, to nauka o sterowaniu i łączności w żywych organizmach i maszynach, we wszelkiego rodzaju układach. To nauka na styku teorii i praktyki po części matematyczna, po części empiryczna, zarówno biologiczna, jak i fizyczna.

Z kolei synergetyka, to nauka o procesach samoorganizacji nie tylko w układach żywych, ale też w mechanizmach fizycznych i chemicznych.

Istnieją dwie przeciwstawne tendencje w rozwoju nauki: tendencja do integracji i dyferencjacji. Dyferencjacja nauk jest procesem dominującym ze względu na nieustannie rozrastające się dziedziny badań i powstające wciąż nowe specjalności.

3

Nauki stosowane (praktyczne, aplikatywne) prowadzą badania wdrożeniowe, rozwojowe. Nastawione są na cel praktyczny. Należą tu:

VII – N. techniczne, inżynieryjne (np. teoria o zmęczeniu materiału).
VIII – N. rolnicze, w szerokim sensie: nauki ogrodnicze, leśne, rolne.
IX – N. ekonomiczne: część nauk ekonomicznych należy do nauk społecznych, np. ekonomia polityczna, ekonometria. W tym dziale natomiast mieszczą się nauki ekonomiczne mające bezpośrednie zastosowanie praktyczne, np. ekonomia przemysłu, rolnictwa, handlu.
X – N. medyczne: należą tu m.in. podstawowe nauki medyczne, np. anatomia, fizjologia, nauki o zdrowiu, farmacja, a także wiedza fizyczna, biologiczna, psychologiczna, służąca medycynie.
XI – N. pedagogiczne – nauki o wychowaniu, np. dydaktyka, teoria wychowania, oświata dorosłych.
XII – N. rekreacyjne – nauki o sporcie, wypoczynku, rekreacji.

W XVIII i XIX w. nauki stosowane były uważane za gorszy rodzaj nauk, gdyż nauce przypisywano wtedy cele czysto poznawcze, natomiast praktykę, produkcję, technikę „traktowano z góry”.

Na temat klasyfikowania nauk toczą się dyskusje i spory, jednak każda z propozycji klasyfikacji zawiera jakieś mankamenty. Najczęściej dotyczy to nauk z pogranicza różnych dyscyplin. Dynamiczny rozwój nauki sprawia, że każda istniejąca klasyfikacja wymaga modyfikacji i dostosowania do przemian zachodzących w nauce [b].

Uwagi

[a] Schemat opracowany na podstawie: J. Such, Problemy klasyfikacji nauk, w: E. Zielonacka-Lis (red.), Nauki pogranicza, Wyd. Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1998, s. 41.

[b] Na temat wcześniejszych klasyfikacji nauk zob. W. Krajewski, Jedność i wielopoziomowość przyrody, w: W. Krajewski i W. Strawiński (red.), O uniwersalności i jedności nauki, Wyd. Centrum Uniwersalizmu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1993, rozdz. 2. Klasyfikacja nauk i rodzaje procesów w przyrodzie (Rys historyczny), s. 23–29.

Literatura

Grobler A., Metodologia nauk, Wyd. Aureus – Wyd. ZNAK, Kraków 2008.
Heller M., Filozofia nauki, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992.
Krajewski W. i Strawiński W., O uniwersalności i jedności nauki, Centrum Uniwersalizmu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1993.
Zielonacka-Lis E., (red.nauk.), Nauki pogranicza, Wyd. Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1998.

Zob. Wpisy w Kategorii: Filozofia nauki