Generalizacje historyczne: rodzaje, definicja

Drugim – po prawach nauki – ważnym rodzajem twierdzeń ogólnych są generalizacje historyczne, zwane też uogólnieniami historycznymi. Główna różnica między nimi polega na tym, że prawa nauki to twierdzenia ściśle ogólne, natomiast generalizacje historyczne to twierdzenia numerycznie ogólne.

Generalizacje historyczne jako twierdzenia numerycznie ogólne

Obrazek: Bitwa pod Zieleńcami, 18 czerwca 1792, między wojskami polskimi, a rosyjskimi, zakończona zwycięstwem Polaków pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki. Król Stanisław Poniatowski na prośbę swego bratanka J. Poniatowskiego ustanowił w tym dniu odznaczenie wojskowe Virtuti Militari. Obraz Wojciecha Kossaka z 1898 r.

W większości nauk najważniejszymi twierdzeniami, które w nich występują, są prawa nauki. Jednakże istnieją nauki, w których formułowanie praw jest utrudnione (np. w historii), dlatego najważniejsze wyniki badawcze w tych naukach stanowią generalizacje historyczne¹.

Cechą charakterystyczną generalizacji historycznych jest to, że dotyczą one jedynie zjawisk zachodzących w ograniczonym obszarze czasoprzestrzennym, np. w danym okresie historycznym, w danej epoce czy w danym kraju.

Dlatego w generalizacjach historycznych

[w]ystępują bądź imiona własne (np. Polska, Koszyce lub Napoleon Bonaparte), bądź terminy nie dające się zdefiniować bez pomocy imion własnych, wśród nich przede wszystkim cechy czasowe (np. wiek XVII, albo wiek XIX)²,³.

Twierdzenia tego rodzaju należą do twierdzeń numerycznie ogólnych. To znaczy takich, które okazują się równoważne z odpowiednimi skończonymi zbiorami twierdzeń jednostkowych, dających się ewentualnie policzyć albo ponumerować.

Rodzaje generalizacji historycznych

Według Stanisława Ossowskiego można wyróżnić dwa rodzaje generalizacji historycznych:

Pierwszy rodzaj reprezentują uogólnienia historyczne o wyraźnie ograniczonym, do pewnego obszaru czasoprzestrzennego, zakresie stosowalności. Takim uogólnieniem jest na przykład twierdzenie „wszyscy wybitni poeci polscy XIX wieku mieli talent malarski”.
Generalizacje historyczne drugiego rodzaju, to uogólnienia dotyczące nie tyle pewnych obszarów o ściśle wyznaczonych granicach czasowych i przestrzennych, ile pewnych „ciągów genetycznych” czy „historycznych układów względnie izolowanych”.

Chodzi tu o zbiory takich wydarzeń historycznych, które ujawniają pewne wspólne cechy lub powiązania genetyczne. Na przykład klasy zjawisk podlegających wpływom ze strony pewnych wydarzeń o doniosłym znaczeniu. Takimi zdarzeniami wyznaczającymi pewne ciągi genetyczne mogą być np. wojny czy rewolucje, wstąpienie na arenę dziejową nowej grupy społecznej lub rozpoczęcie działalności przez wybitną jednostkę, czy wydanie księgi o dużym znaczeniu.

Generalizacje historyczne — Bitwa Warszawska, 1920 r. Piechota polska w tyralierze

Przykładami generalizacji historycznych tego rodzaju mogą być twierdzenia:

„wszyscy potomkowie Karola Wielkiego należą do rasy białej lub ras mieszanych”,
„wszystkie zjawiska historyczne zachodzące we Francji, na które wywarła wpływ Wielka Rewolucja Francuska mogły się przyczynić do powstania kapitalizmu w tym kraju”,
„wszystkie wojny nowożytne są wielce pouczające dla stratega”.

W generalizacjach historycznych tego typu występują zwykle imiona własne lub terminy historyczne dotyczące zdarzeń wyznaczających ciągi, których owe generalizacje dotyczą. Zasięg czasoprzestrzenny owych ciągów i, tym samym, odpowiednich generalizacji historycznych, nie jest jednak wyraźnie oznaczony i tym przede wszystkim różnią się one od generalizacji pierwszego rodzaju⁴.

Definicja generalizacji historycznej

Ogólną definicję generalizacji historycznej można sformułować w ten sposób:

Generalizacja historyczna to:

twierdzenie numerycznie ogólne (enumeracyjne),
równoważne skończonej liczbie zdań jednostkowych, podające (mniej lub bardziej dokładnie) obszar czasoprzestrzenny zachodzenia pewnych zjawisk lub relacji, których dotyczy,
lecz niepodające warunków dostatecznych ich zachodzenia⁵.

Literatura

Buksiński T., Problem uzasadniania twierdzeń historycznych, s. 113-126, w: J. Such (red.), O swoistości uzasadniania wiedzy w różnych naukach, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1980.
Malewski A., Topolski J., Studia z metodologii historii, PWN, Warszawa 1960.
Nowak S., General Laws and Historical Generalizations in the Social Sciences, pp. 314–321, in: K. Brzechczyn (ed.), Idealization XIII: Modeling in History, Rodopi, Amsterdam – New York, NY 2009.
Ossowski S., O nauce, Rozdz.: Dwie koncepcje historycznych uogólnień, PWN, Warszawa 1967.
Topolski J., Metodologia historii, PWN Warszawa 1968.

Ilustracje

Obrazek wyróżniający – Bitwa pod Zieleńcami w 1792 r. – źródło: Wikimedia Commons
Bitwa warszawska, 1920 r. “Piechota polska w tyralierze” – źródło: Wikimedia Commons

Zobacz też:
Twierdzenia naukowe
Prawa nauki
Uzasadnianie twierdzeń naukowych