Eugenika polska. Początki pod zaborami
Eugenika,  Eugenika polska

Eugenika polska: początki pod zaborami (EuP1)

Obrazek: Ziemie Rzeczpospolitej pod zaborami
To drugi Wpis z tematu Eugenika, a pierwszy – z zakresu Eugenika polska 

Idee eugeniczne w XIX stuleciu rozwijane były niemal przez wszystkie cywilizowane kraje świata i narody. Zataczając coraz szersze kręgi, nurt eugeniczny pobudził też polską myśl do opracowania rodzimej wersji eugeniki.

Początki eugeniki na ziemiach polskich

Pierwsze wzmianki na temat eugeniki na ziemiach polskich (pod zaborami) pochodzą przede wszystkim od przyrodników. Szczególnie tych zajmujących się propagowaniem ewolucjonizmu (najpierw J.B. Lamarcka, a później ewolucjonizmu Wallace’a – Darwina), który bezpośrednio wiązany jest z wykreowaniem eugeniki.

Eugenika
Eugenika polska. Początki pod zaborami
Twórca eugeniki – sir Francis Galton

została sformułowana przez brytyjskiego arystokratę sir Francisa Galtona, w drugiej połowie XIX w. Galton zakładał możliwość doskonalenia fizycznego i umysłowego człowieka, jako gatunku, w drodze ulepszania cech dziedzicznych1I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN, s. 13..

Nieco wcześniej pojawiły się zakusy na doskonalenie homo sapiens, ale dopiero teraz, w poszukiwaniu metod na ich urealnienie, poważnego impulsu dostarczył błyskotliwy rozwój wielu nauk: biologicznych, antropologicznych, medycznych – głównie psychiatrii, geologicznych, statystycznych oraz nauk o społeczeństwie. Trzeba przyznać, że w szczególności pojawienie się nowatorskich teorii Thomasa Malthusa i Herberta Spencera ukierunkowało w tamtych czasach myśl eugeniczną.

Ponadto, dodatkowym bodźcem stały się gwałtowne przemiany w systemie ekonomicznym i społecznym.  Mam na myśli takie zjawiska, jak ekspansja przemysłu, migracje ludności ze wsi do miast, co wzmogło przeludnienie i rozrost biednych dzielnic, a to z kolei – wzrost patologii społecznych i przestępczości)2Tamże, s. 38–41..

Eug. polska
Aleksander Świętochowski

Zwolennikami ewolucjonizmu i, w ślad za nim, eugenizmu stali się w pierwszej kolejności uczeni, filozofowie (głównie pozytywiści), socjaliści i liberałowie, lekarze, a także przeciwnicy Kościoła katolickiego. Największą sławę zyskały poglądy Herberta Spencera (jego praca O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym doczekała się na ziemiach polskich w latach 1879–1908 aż sześciu wydań), chociaż prace Karola Darwina też były dobrze znane. Szczególnie zafascynowany Spencerem był pozytywista Aleksander Świętochowski, czemu dawał wyraz w swej twórczości.

W zaborze rosyjskim, gdzie po okresie represji związanych z powstaniem styczniowym (1863 r.), zezwolono na swobodniejszą działalność oświatową, naukową, publicystyczną, nowe idee mogły dość swobodnie się upowszechniać. Nawet więcej, propagowanie ewolucjonizmu i rozwijanie eugeniki było wspierane przez władze rosyjskie. Jeszcze lepiej rzecz się miała w zaborze austriackim, gdzie dość swobodnie działały uniwersytety i rozwijało się szkolnictwo3Tamże, s. 52..

Benedykt Dybowski – zwolennik antropotechniki 

Eugenika polsk.
Benedykt Dybowski

Wielkim rzecznikiem nowego trendu w naukach przyrodniczych stał się lekarz i zoolog Benedykt Dybowski, który uchodził za zwolennika antropotechniki, to znaczy eugeniki w wydaniu Ernsta Haeckela4Tamże, s. 165–172.. W pracy Kilka uwag dotyczących stanowiska antropologii i jej przyszłej działalności wyrażał podziw dla rozwoju antropologii i jej dziejowego przesłania, który wskaże “kierunki dla działalności antropotechniki, mającej na celu uskuteczniać regenerację ras, lub ich uszlachetnienie”5B. Dybowski, Kilka uwag dotyczących stanowiska antropologii i jej przyszłej działalności,„Światowit: rocznik Muzeum Archeologicznego im. Er. Majewskiego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 1924/1928, t. 12, s. 14..

Gdy antropologia pozna “stosunek ciała z duchem”, wtedy będzie mogła objąć “należyte przewodnictwo, kierujące działalnością antropotechniki, w dziedzinie kształcenia ras ludzkich, na modłę ideału: dobra, piękna i siły fizycznej wespół z intelektualną”6Tamże, s. 15.. Dybowski wiązał cechy fizyczne człowieka z psychicznymi, zgodnie z osiemnastowieczną teorią o sygnaturze oraz późniejszą frenologią z przełomu XVIII/XIX w.

Uczony, który będzie całkowicie przekonany, że kultura posługująca się naukowymi zasadami i metodami, będzie w stanie spotęgować też dodatnie cechy natury ludzkiej, a zmniejszać nałogi czy przesądy. Jak to ujął autor: “potworności fizyczne, moralne i intelektualne w umyśle jego [człowieka] i ciele”7Tamże, s. 12..

W każdym razie konieczną jest działalność, jak można najusilniejsza, na arenie antropologii i jej gałęzi: wiedzy stosowanej, antropotechniki, czyli eugenistyki, albo hodowli sztucznej ras ludzkich. Od niej oczekujemy uzyskania możności przeobrażenia społeczeństw w duchu sprawiedliwości, miłości bliźniego i prawdy, przez wiedzę osiągniętą, a poznaną na mocy usilnej pracy pokoleń całych8Tamże, s. 16..

Wpływ Cesarego Lombrosa na polskich eugeników

Eug. polsk.
Ludwik Popławski
Eug. polska
Ludwik Krzywicki

Cezare Lombroso (włoski psychiatra, kryminolog i założyciel włoskiej „szkoły pozytywistycznej”), to drugi (po Spencerze) uczony, który wywarł ogromny wpływ na polskich eugeników. Stworzył on koncepcję “urodzonego przestępcy”, na podstawie wieloletnich obserwacji więźniów, jak również osób, które uważał za zdegenerowane9C. Lombroso, Człowiek – zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej. Zbrodniarz urodzony. Obłąkaniec zmysłu moralnego, Nakładem M. Wołowskiego, Warszawa 1891, t. 1 i 2.,10Zob. opracowanie w: I. Sugalska, dz. cyt., s. 50–52..

Swoje obserwacje przedstawił w 1876 r., i sprawił, że pod ich wrażeniem był cały świat naukowy tamtych czasów. Także m.in. Ludwik Popławski (publicysta, polityk i jeden z twórców ideologii narodowo-demokratycznej), tłumacz jego dzieła oraz Ludwik Krzywicki((Jego synowa Irena Krzywicka, pisarka i publicystka oraz aktywna feministka, była również radykalną eugeniczką.)) (socjolog, działacz społeczny, pozytywista, ewolucjonista i propagator idei Marksa), pozostawali pod przemożnym wpływem poglądów Cesarego Lombrosa. Obaj popularyzowali lombrosowskie ujęcie przestępstwa. Znali także dobrze publikacje Francisa Galtona i często go cytowali w swoich pracach.

Wymienione tu postacie, przed I wojną światową, dali się poznać, jako główni protagoniści darwinizmu oraz eugeniki na ziemiach polskich.

Krytyka ruchu eugenicznego

W przeciwieństwie do wymienionych osób, krytycznie oceniał nowe nurty – ewolucyjny oraz eugeniczny – Adam Chałupczyński (lekarz i filozof). Nie przeczył on jednak teorii darwinowskiej (tj. zasadzie transformizmu itp.), a jedynie podważał pewne jej uzasadnienia. Uważał bowiem, że darwinowska teoria walki o byt poczęła tłumaczyć i usprawiedliwiać poglądy nacjonalistyczne, jak też rasistowskie w krajach anglosaskich.

Chałupczyński zresztą potwierdza te inspiracje, pisząc wprost: że „błędna teoria Malthusa spłodziła błędne prawa Darwina […]”11Chałupczyński, O niektórych błędach teorii Darwina, W Drukarni S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1880, s. 21., chociażby w takim sensie, w jakim on chce, aby były pojmowane dobór naturalny i walka o byt. Źródło tych pojęć widzi przede wszystkim w obyczajach i historii angielskiego narodu, który nierzadko stosował gwałt i bezwzględną przemoc w walce o byt. Dlatego tam właśnie mogła narodzić się

ekonomiczna teoria Malthusa, anglikańskiego pastora, który wbrew ewangelii radzi państwu nie oglądać się na stan i położenie klas biednych – bo siła losowych wypadków i nędza wytępi je jako zbyteczne na ziemi istoty, dla których nie ma miejsca przy biesiadzie życia12Tamże, s. 21–22.

Z powodzeniem mogła być też rozwijana w stylu szekspirowskiego „być albo nie być” teoria „walki o byt”, która zakłada alternatywę, podczas gdy, zdaniem autora, istoty żywe zawsze dążą do „bycia”, choćby i gorszego.

Na koniec trzeba zauważyć, że po pierwsze, nurt eugeniczny był wiązany z ewolucjonizmem, jako nierozerwalny oraz to, że pierwszymi eugenikami byli w związku z tym przyrodnicy. Po drugie, ci, którzy odrzucali ewolucjonizm, tym samym odrzucali eugenikę. Poza tym, ponieważ eugeniką najczęściej zainteresowani byli socjaliści i liberałowie, kręgi bardziej konserwatywne oraz tradycjonaliści raczej podchodzili do niej z rezerwą.

Literatura
  • Chałupczyński A., O niektórych błędach teorii Darwina, W Drukarni S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1880.
  • Czekanowski J., Antropologia a rasizm, Wyd. KUL, Lublin 1952.
  • Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1929, 2009.
  • Dybowski B., Kilka uwag dotyczących stanowiska antropologii i jej przyszłej działalności, „Światowit: rocznik poświęcony archeologii przeddziejowej i badaniom pierwotnej kultury polskiej i slowiańskiej”, 1924/1928, t. 12.
  • Galton F., Inquiries into Human Faculty and its Development, F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907.
jak też
  • Galton F., Hereditary Genius, an inquiry into its Laws and Consequences, Macmillan, London 1892.
  • Galton F., Essays in EugenicsThe Eugenics Education Society, London 1909.
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Gawin M., Uzarczyk K. (red.), Eugenika–biopolityka–państwo. Z historii europejskich ruchów eugenicznych w pierwszej połowie XX w., Wyd. Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2010.
  • Kępa Z., Recepcja darwinizmu na ziemiach polskich w latach od 1859 do 1884, “Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XVIII”, s. 29–51, Kraków 1996.
  • Lombroso C., Człowiek-zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej. Zbrodniarz urodzony. Obłąkaniec zmysłu moralnego, Nakładem M. Wołowskiego, Warszawa 1891.
  • Malthus T.R., Prawo ludności, Jirafa Roja, Warszawa 2007.
  • Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, rozdział O eugenice i próbach wprowadzenia sterylizacji w Polsce, s. 211–268.
  • Spencer H., O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2002.
  • Sugalska I., Ewolucjonizm i darwinizm w służbie eugeniki, w: Z. Błaszczak, A. Szczuciński (red.), Wokół ewolucjonizmu. Dylematy biologów, filozofów i fizyków, Oficyna Wydawnicza Batik, Poznań 2010, s. 95–109.
  • Sugalska I.,  Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015.
  • Świętochowski A., O prawach człowieka i obywatela oraz O prawach mniejszości, Wyd. Śląska Biblioteka Cyfrowa, Warszawa 1907.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
Czasopisma (wybrane egzemplarze)
  • „Eugenika Polska”
  • „Higiena Psychiczna”
  • „Kłosy”
  • „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”
  • „Medycyna”
  • „Prawda. Tygodnik Polityczny, Społeczny, Literacki”
  • “Przegląd Epidemiologiczny”
  • „Zagadnienia Rasy”

Iva Kalina, 7.08.2017 (21.01.2017)

Ilustracje

Ziemie Rzeczpospolitej pod zaborami – źródło: Wikimedia Commons
Francis Galton – źródło: Wikimedia Commons
Aleksander Świętochowski – Wikimedia Commons
Benedykt Dybowski – Wikimedia Commons
Ludwik Popławski – Wikimedia Commons
Ludwik Krzywicki – Wikimedia Commons

Zob. też: 

Polskie Towarzystwo Eugeniczne. Początki organizacyjne (EuP2)
Program polskiej eugeniki (EuP3)
Ustawy eugeniczne w Polsce (EuP4)
Spory w eugenice polskiej. Rola Kościoła (EuP5)

Kategorię: Eugenika oraz Stronę (z MENU) O eugenice

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *