Eugenika. Czy możliwe jest doskonalenie gatunku ludzkiego
Eugenika

Eugenika. Czy możliwe jest doskonalenie gatunku ludzkiego?

Obrazek:   Konzentrationslager w Dachau, Niemcy
Eugenika, to dziewiętnastowieczna idea, sformułowana przez brytyjskiego arystokratę sir Francisa Galtona. Zakładała możliwość doskonalenia fizycznego i umysłowego człowieka jako gatunku, w drodze ulepszania cech dziedzicznych.

Eugenika – doskonalenie gatunku ludzkiego

Czy istnieje możliwość doskonalenia cech dziedzicznych, a tym samym możliwość dosko­nalenia gatunku ludzkiego? Jak dotąd nie udzielono na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi, to znaczy brak jednej uniwersalnej opinii uczonych. Jednakże nie wykluczano, że taka możliwość istnieje, i już w starożytności podejmowano próby w tym kierunku.

Eugenika. Czy możliwe jest doskonalenie gatunku ludzkiego
Francis Galton, około 1890 r.

Samo pojęcie eugeniki (z języka greckiego – eu-genes – znaczy “dobrze urodzony”, “do­brego pochodzenia”, “rasowy”) istniało już w czasach starożytnej Grecji i związane było z troską o zdrowe i silne społeczeństwo. Jednak nazwa ta nie oznaczała konkretnego programu doskonalenia człowieka mimo dość powszechnych praktyk, które dziś jednoznacznie można określić, jako eugeniczne. Praktyki eugeniczne stosowane były zresztą we wszystkich cywilizacjach antycznego świata, takich jak Sparta, Starożytny Rzym, Chiny, Japonia. Praktyki te zazwyczaj dotyczyły chorych czy kalekich noworodków, jak również osób starszych.

W średniowieczu nie podejmowano kwestii ulepszania populacji ludzkiej.  Chrześcijaństwo zaszczepiło przekonanie o swoistej wartości człowieka będącego w cierpieniu. Popularne było przekonanie, że choroby i cierpienia, to działania złych duchów, albo też przejaw łaski Bożej1I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN, s. 26..

Twórca eugeniki

W czasach nowożytnych eugeniką zafascynował się wspierany przez Karola Darwina jego kuzyn, brytyjski arystokrata sir Francis Galton. Mniej więcej od roku 1865 rozpoczął badania nad opracowaniem dyscypliny naukowej, u podstaw której będą leżały założenia dziedziczenia cech charakteru i uzdolnień. W pracy Inquiries into Human Faculty and Its Development (Badania uzdolnień człowieka i ich rozwoju) w 1883 r., przedstawił nową dziedzinę wiedzy, mającą zajmować się zagadnieniami związanymi z uszlachetnianiem rasy2F. Galton, Inquiries into Human Faculty and Its Development (Badania uzdolnień człowieka i ich rozwoju), F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907, s. 17, przypis..

W kolejnej pracy – Essays in Eugenics – Galton napisał, że:

Eugenika jest nauką, która zajmuje się wszelkimi wpływami poprawiającymi wrodzone cechy rasy, łącznie z tymi, które rozwijają je do najwyższego poziomu3F. Galton, Essays in EugenicsThe Eugenics Education Society, London 1909, s. 35..


Sława eugeniki

Eugenika. Czy możliwe jest doskon.
Okładka Inquiries…

Kręgi intelektualne natychmiast po „objawieniu” eugeniki przez Galtona podchwyciły jej idee i to prawie we wszystkich krajach. Następstwa tej koncepcji odbiły się szeroko i niechlubnie nie tylko w Europie. Przykładem może być niemiecka, nazistowska polityka „czystości rasy”.

Bardzo często wśród inteligencji pojawia się utrwalony skrót myślowy, redukujący termin “eugenika” do niemieckiego ludobójstwa. Bywa też zawężany do współczesnych praktyk aborcyjnych. Jednakże eugenika posiada znacznie szerszy zakres i znaczenie, jest wielowątkowa i wielokierunkowa, a także dużo wcześniejsza (druga połowa XIX wieku).

Terytorialnie – obejmowała niemal wszystkie rozwinięte kraje świata i narody. Eugenika, jako nauka (tak została nazwana przez Galtona), rozwijana była w wielu krajach zachodnich. Głównie w Wielkiej Brytanii, USA, Niemczech i we Francji, a nawet w krajach Dalekiego Wschodu4I. Sugalska, dz. cyt., s. 13..

Założenia eugeniczne znane były niemal w całej Europie oraz na wszystkich kontynentach, aczkolwiek, co do tempa i natężenia, ze znacznym zróżnicowaniem wprowadzane. W propagowaniu eugeniki wydatnie pomagał ruch eugeniczny, który pojawił się już nieco wcześniej i prężnie się rozwijał.

W omawianiu tej tematyki przydatne wydaje się uściślenie zakresu i skonkretyzowanie kategorii eugenicznej. Dobrze wiedzieć czy chodzi o teorię eugeniczną (dziedzinę nauki), ruch eugeniczny, czy też praktyki eugeniczne. Również ścisłe wiązanie eugeniki (szeroko rozumianej) wyłącznie z ludobójstwem nazistowskim zawęża jej istotę, pomijając wiele innych jej postaci i przejawów. Mam na myśli np. „higienę rozrodu”, sterylizację, „hodowlę ludzi” na wzór hodowli zwierząt, politykę populacyjną, tworzenie kolonii wewnętrznych. Gubi się także jej różnorodny, wielopostaciowy, nieproporcjonalny i nawet kontrastowy charakter w rozmaitych krajach (chociażby w Niemczech lub Szwecji – w zestawieniu z eugeniką polską czy francuską).

Zawiłości eugeniczne

Same koleje higieny ras są niezwykle zawiłe, niejednoznaczne, zatem oderwanie jej od rozważań fenomenu eugeniki jako takiej w całościowym jej ujęciu, może pozbawiać dociekliwych możliwości dotarcia do korzeni eugeniki niemieckiej, zwanej Rassenhygiene. Ponadto niezwykle intrygujące wydaje się „zamieszanie” – począwszy od powstania eugeniki Galtonowskiej – w antropologii filozoficznej oraz w hierarchii bytów społecznych, związane z eugeniczną próbą ukształtowania natury ludzkiej według nowego wzorca oraz wymodelowania odmiennej mentalności ludzkiej.

To eugenika kazała spojrzeć na społeczeństwo w kategoriach „lepszego” i „gorszego” osobnika, które to spojrzenie usprawiedliwiało podział gatunku ludzkiego na „lepsze” i „gorsze” rasy – narody; to eugenika utrwaliła tendencję do biologizacji społeczeństwa, zaczerpniętą niewątpliwie z darwinizmu, a nawet do traktowania społeczeństwa w taki sposób jak organizm biologiczny.

Eugenika pogłębiła rasizm

Niewątpliwie eugenika pogłębiła rasizm, podbudowując go w świadomości społecznej. Eugenika, uchodząca wówczas za naukę, sugerowała, że rasizm ma podstawy naukowe, zatem usprawiedliwiała myślenie w kategoriach rasistowskich.

Nie każdy jednak, kto związany był z eugeniką (nazywany był eugenikiem) powinien być ujemnie oceniany (co niekiedy jest widoczne w pobieżnych wypowiedziach), mimo że sama eugenika, ogólnie biorąc, oceniana jest negatywnie.

Ruch eugeniczny częściowo wyrósł z ruchu higienicznego, częściowo był jego kontynuatorem, przejmując działaczy i program. Część eugeników działała w dobrej wierze na rzecz oświaty, poprawy higieny, podniesienia poziomu społecznego i kulturalnego, nie wgłębiając się dostatecznie w naukowe zawiłości dziedziczenia, polityki ludnościowej itp. Rzecz była rozwojowa i nie od razu było wiadomo, jakie oblicze ostatecznie przyjmie ruch eugeniczny. Bardzo wielu eugeników z różnych narodowości stało się ofiarami głównie restrykcyjnej eugeniki niemiec­kiej. Dotyczy to chociażby Polaków i Żydów.

Eugenika. Czy możliwe jest doskon.

                 Logo Drugiego Międzynarodowego Kongresu Eugeniki w 1921 r. 

Co do miejsca powstania i zasięgu eugeniki, niektórzy przekonują jakoby Ameryka (USA) była kolebką nowożytnej (doj­rzałej) eugeniki. Twierdzą, że tam właśnie osiągnęła ona największe rozmiary. Jednakże to Europa jest matką eugeniki (chociażby w postaci jej twórcy F. Galtona), i to w Europie przybrała ona najbardziej radykalną formę higieny ras5I. Sugalska , dz. cyt., s. 20, 296..

********************************************************************************************

Uniwersalizm eugeniczny

Ideologia eugeniczna – podobnie jak pozytywizm – charakteryzuje się bardzo rozległym obszarem społecznego oddziaływania, obejmując wiele dziedzin życia społecznego. Są to głównie: nauka (medycyna, genetyka, biologia, antropologia), filozofia, religia, polityka (w tym polityka demograficzna), struktury administracyjne, teoria i praktyka społeczna, ekonomia, oświata i wychowanie, mentalność itd.

Eugenika (współcześnie zaliczana na ogół do pseudonauk) stanowiła niegdyś naukową dyscyplinę akademicką, wykładaną jako odrębny kierunek, zazwyczaj na medycynie lub jedynie jako przedmiot w szkołach wyższych, ale również w szkołach średnich, zwłaszcza w krajach germańskich. Eugenika – to też ruch eugeniczny swobodnie formowany, który obejmuje towarzystwa eugeniczne oraz programy eugeniczne, realizowane zarówno przez towarzystwa, jak i przez państwo.

Literatura
  • Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2004.
  • Chesterton G.K., Eugenika i inne zło, Wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2011.
  • Galton F., Hereditary Genius, an inquiry into its Laws and Consequences, Macmillan, London 1892.
  • Galton F., Inquiries into Human Faculty and its Development, F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907.
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
  • Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.

Iva Kalina, 7.08.2017 (19.01.2017)

Zob. kategorię: Eugenika oraz Stronę (z MENU)  O EUGENICE

Ilustracje

Logo Drugiego Międzynarodowego Kongresu Eugeniki – źródło: Wikimedia Commons

Francis Galton, źródło: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *