Darwinizm jako spiritus movens eugeniki

Darwinizm jako spiritus movens eugeniki, czyli “duch sprawczy” eugeniki, to konstatacja, której trudno byłoby zaprzeczyć. Darwinizm jest tą najważniejszą i najbardziej ogólną przyczyną, jednak trzeba zaraz dodać, że nie – wyłączną (o czym piszę w materiale: Przyczyny powstania eugeniki). Oczywiście mowa jest o eugenice radykalnej ufundowanej na podłożu darwinowskim. Została ona ukształtowana na darwinowskiej teorii doboru naturalnego i walki o byt oraz nierówności rasowej populacji ludzkiej.

Ruch higieniczny oraz ruch eugeniczny

Darwinizm przemienił zapatrywania działaczy wcześniejszego nieco ruchu higienicznego (lub higieniczno-społecznego), opartego na założeniach Lamarcka. Ruch eugeniczny wyrósł z ruchu higienicznego i częściowo był jego kontynuatorem, przynajmniej na początku, tj. bezpośrednio po ogłoszeniu rewolucyjnej teorii Darwina, a później stał się opozycyjny.

Darwinizm jako spiritus movens eugeniki — Warunki biednych warstw ludności

Ruch higieniczny (i łagodny model eugeniki) miał czuwać nad doskonaleniem człowieka, jego cech fizycznych i osobowościowych poprzez poprawę warunków życia biednych warstw, propagowanie higieny i oświaty. Natomiast towarzystwa eugeniczne (głównie w krajach anglosaskich i germańskich) inicjowały przede wszystkim działania na rzecz gatunku ludzkiego na drodze biologicznej. Propagowały walkę z degeneracją społeczną zupełnie w inny sposób. Chociażby przez kontrolowanie rozrodczości osób niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie, co miało umożliwić wprowadzenie przez parlamenty odpowiednich ustaw¹.

Dla wykreowania skrajnego wariantu eugeniki i sformułowania eugenicznych programów doskonalenia gatunku ludzkiego teoria ewolucji Darwina miała decydujące znaczenie. Sama teoria dotyczyła – jak wiadomo – ewolucji organizmów żywych (ewolucji gatunkowej), lecz w okresie rozkwitu biologizmu wiele zjawisk tłumaczono na sposób biologiczny i z wykorzystaniem najnowszych odkryć biologicznych.

Także procesy społeczne próbowano zrozumieć i wyjaśniać za pomocą mechanizmów ewolucji i naturalnej selekcji oraz walki o byt [Zob. Wpis: Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice]. I tak konflikty wojenne oraz ekonomiczne utożsamiane były z mechanizmami walki o byt, choroby i śmierć ujmowano jako przejawy naturalnej selekcji, która pozostawiała przy życiu jedynie osobniki silne, odporne oraz zdolne do jak najlepszego przystosowania w zmieniających się warunkach życia. Obraz społeczeństwa miał przesądzać o sile cech genetycznych jego członków, jak również o szansach na istnienie i rozwój jednostek, grup, a nawet całych społeczeństw.

Darwinizm zapładniał umysły licznej grupy ewolucjonistów

Chodzi o tych ewolucjonistów, którzy pragnęli przyśpieszyć efekty ewolucji, przez zastosowanie programów eugenicznych. Darwinizm upowszechniał tezę, że narody cywilizowane wspomagają degenerowanie się społeczeństw. Ma to miejsce wówczas, gdy poprawia się warunki przeżywania nieprzystosowanym, którzy na drodze doboru naturalnego zostaliby wyeliminowani.

Skoro panujący w XIX stuleciu paradygmat odrzucił ideę wolnej woli i przyjął pogląd determinizmu, to pozostały trzy główne opcje:

ludzie są wytworem ich biologicznego charakteru lub produktem swojego środowiska lub pewną kombinacją dziedziczności i wychowania. Każda z tych form determinizmu uprzedmiotawia człowieka, który kształtowany jest zarówno przez wewnętrzne, jak i zewnętrzne wpływy. Takie założenia zaprzeczają istnieniu niezależnej jednostki ludzkiej, pozbawiając w ten sposób ludzkość wszelkiej moralnej odpowiedzialności².

Ogólnie można powiedzieć, że ewolucjonizm, a zwłaszcza darwinizm, były siłą motoryczną eugeniki, chociaż przyczyn jej powstania było więcej. Rzecz jasna w dalszym biegu wydarzeń eugenika nabrała własnej dynamiki, zmierzającej w swych skutkach do wyniszczenia niektórych osób, ras i narodów.

Natomiast ewolucjonizm, sam wspierany przez młode wówczas dziedziny nauki, takie jak antropologia, socjologia, genetyka, ze swej strony przyczynił się do rozwoju i ukształtowania nauk biologicznych, medycznych, a nawet geologicznych. Współcześnie należy do bardziej płodnych ujęć stosowanych w licznych dziedzinach wiedzy, m.in. w kosmologii, antropologii kulturowej, naukach kognitywnych, psychologii, medycynie, socjologii, w językoznawstwie i teorii literatury, w naukach informatycznych oraz w filozofii (w poszczególnych jej działach, takich jak: filozofia przyrody, metodologia i filozofia nauki, epistemologia, ontologia i etyka)³.

Literatura

Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2004.
Chesterton G.K., Eugenika i inne zło, Wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2011.
Darwin F. (red.), The life and letters of Charles Darwin including an Autobiographical Chapter, John Murray, London 1887.
Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1929 (oraz wydania: Kraków 1874; Warszawa 1959; 2009).
Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt, DeAgostini Altana, Warszawa 2001 oraz Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Dennert E., At the Deathbed of Darwinism, Copyright by Neumann, German Literary Board Burlington, Iowa 1904.
Francoeur R.T., Horyzonty ewolucji, Inst. Wyd. PAX, Warszawa 1969.
Gould S.J., Niewczesny pogrzeb Darwina, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.
Guenther K., Zagadnienia życia w świetle darwinizmu, Wyd. Skład Główny w Księgarni E. Wende i SP, Warszawa 1906
Jacob F., The Logic of Life. A History of Heredity, Princeton Univ. Press, Princeton, New Jersey 1973
Jakubski A., Z tajników życia. Stosunki i zależność organizmu od otoczenia, Fiszer i Majewski, Poznań 1923.
Kendziorek P., Biologistyczna legitymizacja doktryn społecznych, w: W. Ługowski, I.K. Lisiejew (red.), Filozofia przyrody dziś, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2010.
Little P., Zapisane w genach, Świat Książki, Warszawa 2005.

a także

Malinowski A. (red.), Zarys biologii człowieka, Wyd. Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1975.
Popowicz K., Lamarkizm społeczny. Rasizm i eugenika we Francji, Wyd. Uniw. Warszawskiego, Warszawa 2009.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008.
Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.