Czy Karol Darwin był socjaldarwinistą?

Obrazek: Karol Darwin, bardzo schorowany, na rok przed śmiercią w 1882 r.

Czy Karol Darwin był socjaldarwinistą?, to nieco błędne pytanie, ponieważ rozkwit socjaldarwinizmu nastąpił tuż przed XX stuleciem, chociaż nurt ten formował się już nieco wcześniej. Zresztą Darwin pod koniec swego życia (zmarł w 1882 r.) był już mocno schorowany i nie brał czynnego udziału w życiu publicznym, w licznych przedsięwzięciach inicjowanych przez naukową brytyjską elitę. Dlatego należałoby zapytać: Czy Karol Darwin mógłby być socjaldarwinistą?

Zanim jednak postawię to pytanie, rozważę najpierw, czy socjaldarwinizm wywodzi się z darwinizmu, bowiem spotyka się różne stanowiska w tej kwestii.

Czy socjaldarwinizm wywodzi się z darwinizmu?

Zastanawiam się też, czy słusznie termin socjaldarwinizm prowadzi nas do osoby Darwina i jego teorii? Niektóre frakcje (czy typy) socjaldarwinizmu nie odwoływały się do teorii Karola Darwina, nie akceptując w pełni jego twierdzenia o doborze naturalnym, ale darwinizm proponował już różne skorygowane jego wersje. Często socjaldarwinizm łączony jest głównie z tezą, że “społeczeństwo to organizm biologiczny”, w którym procesy przebiegają na podobnych – jak w świecie organicznym – zasadach. Poglądy takie głosił Herbert Spencer, dlatego czasami socjaldarwinizm łączy się ze spenceryzmem, ale podobnie myślał również np. Ernst Haeckel (niem. przyrodnik, ewolucjonista, darwinista i prekursor niemieckiej eugeniki) [o którym będzie osobny Wpis] i inni.

Czy Karol Darwin był socjaldarwinistą — Drugie wielkie dzieło K. Darwina

Kolejnym argumentem na wzmocnienie tezy, że socjaldarwinizm należy łączyć głównie ze Spencerem ma być to, że w swej filozofii nawiązywał on często do Jeana B. de Lamarcka. Ale może dlatego, że prace Lamarcka były już wcześniej znane i powszechnie cenione, a Darwin dopiero przebijał się ze swymi koncepcjami. Jednakże trzeba tu dodać, że po opublikowaniu dzieł Darwina Spencer uszanował jego ustalenia i nawet uważał je za spójne z własną koncepcją. A poza tym, co ważniejsze: socjaldarwinizm w badaniach, rozważaniach, w analizowaniu zasad panujących w społeczeństwie stosował teorie walki o byt i doboru naturalnego, wywodząc je głównie z darwinizmu. Dlatego, w moim przekonaniu, socjaldarwinizm wywodzi się z darwinizmu, posiłkując się jedynie spenceryzmem.

Czy socjaldarwinizm wywodzi się ze spenceryzmu?

Fakt, że Spencer stosował organicyzm i ewolucjonizm w naukach społecznych, nie wyczerpuje rozumienia całokształtu ideologii społecznego darwinizmu. Dopiero mechanizm ewolucji wyłożony przez Darwina (a nie przez Spencera) “uruchomił” ideologię społecznego darwinizmu. Nawet, jeśli niekiedy mówi się, że pierwsze użycie terminu “socjaldarwinizm” było w sensie krytycznym, to jednak skojarzenia były zupełnie poprawne. Ponadto sami socjaldarwiniści odwoływali się zarówno do darwinizmu, jak i spenceryzmu, zresztą – jak wspomniałam wyżej – nie był to nurt jednorodny. Wręcz przeciwnie: jedynie ogólna zasada łączyła socjaldarwinistów w różnych krajach. Na przykład w Niemczech socjaldarwinizm zdecydowanie wykorzystywał darwinowską myśl ewolucji gatunkowej do rozumienia procesów społecznych.

Herbert Spencer nie opierał swego stanowiska na teorii Darwina, gdyż pierwsze swe wielkie dzieło – Social statics – opublikował nieco wcześniej, w 1851 r. (praca Darwina wyszła w 1859 r.). Korzystał natomiast z koncepcji ewolucjonistów wcześniejszych, głównie Lamarcka. Sam biologiem nie był (nie miał też w ogóle wykształcenia akademickiego). Dysponował jednak rozległą wiedzą oraz wybitną inteligencję samouka, co zaowocowało sformułowaniem i opublikowaniem licznych teorii.

Spencer propagował ideę przetrwania najlepiej przystosowanego, gdyż wydawało mu się, że wspomaga ona liberalizm gospodarczy oraz indywidualizm. Liberałowie wierzyli, że istnieją ekonomiczne (w ramach konkurencji) mechanizmy, które wyznaczają uwarstwienie społeczeństwa.

Czy Karol Darwin mógłby być socjaldarwinistą?

Warto odnotować, że K. Darwin nie był postacią wojowniczą i nie starał się wykorzystywać swej teorii w doraźnych celach polityczno-społecznych. Poszczególne składniki teorii ewolucji w wydaniu darwinowskim były używane w dowolny sposób (i nawet przekształcane) przez jego zwolenników. Darwin nie lansował teorii o powstawaniu gatunków i pochodzeniu człowieka w jakiś natrętny sposób. Miał poza tym wiele wątpliwości dotyczących kwestii szczegółowych. Skrupulatnie odpowiadał na liczne pytania (głównie w listach) i wycofywał się niejednokrotnie z pewnych tez pod wpływem krytyki.

Co do polityki społecznej, zwłaszcza w zakresie populacji, Darwin sądził, że nie powinna opierać się na koncepcjach walki o byt i doboru w naturze. Wobec tego można przypuszczać, że Darwin prawdopodobnie socjaldarwinistą by nie był, gdyby oczywiście żył dłużej. Ale nie brakuje opinii, że stosunek Darwina do tej kwestii jest, delikatnie mówiąc, ambiwalentny. Niekiedy uważa się, że nawet jednoznacznie przesądzający na rzecz społecznego darwinizmu.

Niektórzy wnikliwi badacze bez trudu znajdują w teorii Darwina przesłanki, świadczące o możliwości zastosowania reguł przyrodniczych do społeczeństwa.

Na przykład przekonanie, że nauki społeczne należą do dyscyplin akademickich, które zmierzają do wykorzystania wniosków z nauk przyrodniczych do wyjaśniania zjawisk zachodzących w społeczeństwie.
Poza tym jego krytyka biblijnego obrazu świata wypierała chrześcijaństwo jako centralny system wyjaśniający świat.
Także powstanie wielkich przedsiębiorstw kapitalistycznych, co doprowadziło do pogłębiającego się podziału pomiędzy pracą a kapitałem, mogłoby się wydawać słusznym procesem, biorąc pod uwagę darwinowską koncepcję walki o byt, i te pogłębiające się podziały dałyby się teraz uzasadnić.

Jednakże inni przestrzegają, że teorię Darwina należy odnosić wyłącznie do zjawisk biologicznych.

Uwaga

Kontrowersyjnych opinii na temat darwinizmu, socjaldarwinizmu oraz samego Darwina nie brakuje. Zob. np. Barry Mehler, Review: Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought, by Robert C. Bannister, Temple University Press, Philadelphia, 1979. 292 pp. „Social Biology” 27/4 (Winter 1980) pp. 319–321 http://www.ferris.edu/isar/wrchives/social-darwinism.htm lub
http://ferris-pages.org/ISAR/archives/social-darwinism.htm
oraz nowy interesujący wstęp do późniejszego wydania książki:
http://www.swarthmore.edu/SocSci/rbannis1/SD.preface.html;
Zob. też: Robert C. Bannister, Social Darwinism: An American perennial:
http://www.swarthmore.edu/SocSci/rbannis1/SD.htm;
Darwin’s Impact: Social Evolution in America, 1880–1920:
http://www.americanphilosophy.net/darwinsimpact_intro.htm

Literatura

Bebel A., The Darwinian Theory and Socialism, „Social Democrat”, 1899/III, 4, April 15, s. 118–121 (z „Die Neue Zeit”).
Darwin K. O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt, DeAgostini Altana. Warszawa 2001 oraz Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1929 (oraz wydania: Kraków 1874; Warszawa 1959; 2009).
Huxley J., Dobzhansky T., Niebuh R., Reiser O., Nikhilananda S. A Book that Shook the World, Univ. of Pittsburgh Press, Pittsburgh 1967.
Kasprzyk L., Spencer (Życie i dzieło oraz Wybór pism), Wiedza Powszechna, Warszawa 1967.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008.
Weikart R., From Darwin to Hitler. Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany, Palgrave Macmillan, New York 2005.
Woltmann L., Teoria Darwina i demokracja społeczna, Warszawa 1902.